بررسی گیاه شناسی

استفاده از گیاهان دارویی به قدمت عمر عقلی و رشد شعور انسان است. چون امراض با پیدایش بشر متولد شده اند و اسناد چند هزار ساله موجود در تاریخ طب و داروسازی حاوی تجربیات و اطلاعات ارزشمند گیاهی درمانی می‌باشد.

 خدمات علماء و دانشمندان مسلمان نظیر جابربن حیان، زكریای رازی، ابونصر فارابی، ابو علی سینا و امثال ایشان كه سر آمد علوم شیمی، پزشكی و دارو سازی عصر خود بودند، به اندازه ای است كه هنوز هم جوامع انسانی از پرتو آنها در زمینه‌های مذكور استفاده می‌كند. تا چند دهه گذشته، آنچه كه به عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گرفت، از منابع طبیعی و بطور عمده از گیاهان به دست می‌آمد. در كشور ما سطح وسیعی از دشتها و مراتع پوشیده از گیاهانی است كه خواص مختلف دارویی دارند. گونه‌های مختلف گیاه جنس درمنه از لحاظ داشتن خواص مختلف و موارد استفاده متفاوت در مقایسه با بسیاری از گیاهان دیگر شاخص بوده و ارزشهای چند جانبه دارد و البته گونه درمنه دشتی نیز در مناطق رویشی استپی، نیمه بیابانی و بیابانی حضور بارز داشته و نحقیقات نشان می‌دهد ماده سنتونین موجود در سرشاخه‌های آن دارای اثرات دارویی بوده و جهت دفع انگل بكار می‌رود.

با پیشرفت سریع علوم، از یكسو و مسایل اقتصادی از سوی دیگر، از مصرف گیاهان دارویی بصورت گذشته كاسته شد و داروهای شیمیایی در بسیاری موارد جایگزین گیاهان شدند. تجربه چند دهه اخیر نشان داد كه داروهای شیمیایی با تمام كارآیی، اثرات نامطلوب بسیاری دارند و روشن شده است كه كمترین ماده خالصی وجود دارد كه فاقد اثرات سوء باشد و این آثار سوء هم از طریق درمان مستقیم اعمال می‌شود و هم از طریق نفوذ برخی از این داروها در خاك و جذبشان توسط گیاهان مورد استفاده انسانها و حیوانات، اعمال اثر می‌كنند و البته از جمله آنها، می‌توان لوامیزول را نام برد (41).

به همین دلیل، بازگشت به استفاده از گیاهان دارویی مورد توجه بسیار قرار گرفته است و دانشگاهها، مراكز تحقیقاتی و سازمان بهداشت جهانی، برنامه‌های وسیعی جهت استفاده از گیاهان دارویی تدارك دیده اند. این مراكز نقش گیاهان دارویی را در ارتباط با مواد مختلف در قرن 21 سرنوشت ساز تلقی نموده اند (41).

اما استفاده صحیح از گیاهان دارویی، مشروط به وجود اطلاعات دقیق و علمی است. مسئله مقاومتهای دارویی نیز هشداری جهت تجدیدنظراستفاده از داروهای شیمیایی تلقی می‌شود و البته داروهای ضد انگلی نیز از این امر مستثنی نبوده و مقاومت نسبت به آنها به درجات مختلف ایجاد شده است.

از طرفی عفونتهای انگلی، در حال حاضر، به عنوان بیماریهای مزمن فراوان و جدی مطرح هستند و آلودگیهای وسیع را در تمام نقاط دنیا و از جمله در ایران ایجاد می‌كنند.

مجموعه این عوامل ما را به سمت بررسی علمی و آزمایشگاهی اثر ضد انگلی، 2 گونه از گیاه درمنه كه البته به فراوانی در منطقه كرمان وجود دارند و ردپایی از اثر ضد انگلی آنها نیز در متون طبی قدیمی یافت می‌شود و ضمنا انگل، پارابرونما اسكریابینی نیز، طبق تحقیقات انجام شده در منطقه كرمان شیوع زیادی دارد و همچنین این انگل مقاومت خوبی نیز در محیط آزمایشگاهی دارد(17 و 38). با توجه به این دلایل بر آن شدیم تا در پی بررسی اثر ضد انگلی گیاه درمنه بر روی انگل پارابرونما اسكریابینی باشیم.

گیاه شناسی گیاه درمنه (آرتمیزیا) [1]

1-2- جایگاه گیاه در طبقه بندی گیاهی

سلسله [2]: گیاهان [3]

شاخه[4]: نهاندانگان [5]

رده[6]: دو لپه ای [7]

زیر رده[8]: گل ستاره ای [9]، پیوسته گلبرگان

راسته[10]: آفتابگردان [11]

خانواده[12]: گل مركبان [13]، (آفتابگردان)[14]، كامپوزیته[15]

زیرخانواده [16]: پرتو آساها [17](رادیه)

طایفه [18]: بابونه [19]

سرده[20]: درمنه[21]

گونه 1 : آرتمیزیا سیبری [22]

گونه2: آرتمیزیا سانتولینا [23]

آرتمیزیا

2-2- اختصاصات پیوسته گلبرگان

این گروه شامل پنجاه هزار گونه در جهان است. شامل گروهی از گیاهان گلدار واجد برگهای غالبا ساده و فاقد گوشوارك، جام پیوسته، برچه‌های متصل به هم و تخمكهایی تك پوششی هستند (33).

1-2-2- راسته آسترال

گیاهان این راسته، گلهایی با آرایش حلقه ای كاسه و جام و نافه پنج پر (5 قطعه) مشخص می‌شوند. براثر عدم رشد برخی از قطعات گلپوش و نافه و یا پیوستگی آنها به هم، تعداد قطعات گل، تغییر حاصل می‌كند، و ممكن است به كمتر از 5 برسد. در گیاهان این راسته پرچمها همیشه روی لوله جام قرار دارند. تخمدان همواره ناشكوفا و محتوی یك دانه (فندقه) است. در بیشتر رده بندیهای كنونی، راسته آسترال، فقط به یك تیره كاسنی منحصر می‌شود (33).

2-2-2- تیره كاسنی

از تیره‌های بزرگ گیاهان 2 لپه ای و آخرین تیره این گروه به شمار می‌آید. این گیاهان عموما علفی، بندرت چوبی یا پیچان بوده، دارای برگهای متناوب و ساده یا كم و بیش باپهنك بریده و به اشكال مختلف هستند. تیره كاسنی حدود 1000 جنس و 000/20 گونه دارد كه تقریبا در تمام سطح كره زمین پراكنده اند. این تیره به 4 زیر تیره تقسیم می‌شود. كه جنس آرتمیزیا به زیر تیره پرتو آساها تعلق دارد(1،7، 19، 33).

اختصاصات عمومی تیره كاسنی

1-2-2-2- اختصاصات دستگاه رویشی

در این تیره بزرگ انواع حالات رویشی از علفهای فصلی، یكساله و چند ساله و بندرت درختچه ای هستند. این گیاهان تقریبا با تمام محیطها و ارتفاعات مختلف سازش یافته اند و پوشش متراكم گونه‌هایی از این تیره كه در ارتفاعات بالا می‌رویند، بسیار چشمگیر است. اندامهای ذخیره ای زیر زمینی در برخی از گونه‌های تیره مانند كوكب و سیب زمینی ترشی وجود دارد. در اندامهای هوایی این گیاهان، مواد ذخیره ای به صورت اینولین است.

برگها دارای اشكال بسیار متنوع اند ولی وجه مشترك همه آنها نداشتن گوشوارك است در اكثر گیاهان تیره، پهنگ دارای بریدگیهای عمیق با اشكال مختلف است. برگهای گیاهان كوهستانی را نیز معمولا پوششی ضخیم از كرك پوشانده است. بسیاری دارای برگهای با حاشیه خاردار هستند (33).

3-2-2-2 - اختصاصات دستگاه زایشی

از آنجا كه بر سطح كپه این گیاهان گلهای بیشماری قرار دارند، كپه‌ها را گلهای مركب می‌نامند و به همین جهت كمپوزه یا كمپوزیته به این تیره داده شد. در تالیفات و ترجمه‌های گذشته نیز نام این تیره را "مركبان" نوشته اند. تعداد گلهای موجود در كپه‌ها متفاوت است در كپه‌های درمنه (آرتمیزیا) تعداد گل بسیار اندك است. گرده افشانی توسط حشرات در تیره كاسنی با حداكثر تكامل گل آذین در این تیره، امری بسیار سازش یافته است. خود گشنی (خود باروری) تقریبا بسیار نادر است زیرا رسیدن دانه گرده قبل از آمادگی كلاله برای پذیرش گرده صورت می‌گیرد (33).

یكی از اهداف ما دراین تحقیق شناسایی بهتر گیاهان دارویی و استفاده صحیح از آنها و البته بالابردن توانایی شناسایی و استفاده از گیاهان بومی بوده است.اطلاعات بسیار زیادی اززمانهای گذشته و حاضر در دست است كه نشان می‌دهد در سیستم پزشكی سنتی از گونه‌های مختلف گیاه درمنه،استفاده‌های دارویی منتوع و زیادی می‌شده است و البته هنوز هم استفاده می‌شود.یكی از موارد كاربرد وسیع درمنه در طب سنتی نیز، استفاده از آن به عنوان داروی ضد انگل بوده است (8؛ 12، 16، 22، 23، 24). لذا آزمایشاتی كه بتواند كاربرد ستنی گیاه درمنه را به عنوان ضد انگل، از طریق علمی نیز به اثبات برساند، مفید وكارساز به نظر رسید.

چرا كه عفونتهای انگلی نیز از جمله درگیریهای حائز اهمیت به شمار می‌روند . بویژه كه انگل پارابرونما اسكرویابینی طبق تحقیقات و گزارشات علمی موجود، یكی از انگلهای شایع در استان كرمان می‌باشد(17، 38).

بالطبع به دلیل شیوع بالا،اندازه مناسب و آسان بودن بررسی حركات نیز، یكی از انگلهای مناسب جهت بررسی تاثیرات ضد كرمی ایت عصاره محسوب می‌شود.

ناگفته نماند، تحقیقات متعدد نشان می‌دهد كه استفاده وسیع از داروهای ضد انگلی شیمیایی،مقاومتهای دارویی را در بسیاری از انگلها به وجود آورده است .به عنوان مثال فاگبمی[24] (2003) مقاومت مرحله لاروی انگل استرونژیلوس را در 10 گروه گوسفند، در مقابل 4داروی ضد انگلی بررسی كردند. مقاومت مقابل داروی آلبندازول[25] در 2 گروه از گوسفندان دیده شد،در مقابل فبانتل [26] در 1 گروه،در برابر لوامیزول در 3 گروه و در مقابل مورانتل [27] هم در 2گروه از گوسفندان مقاومت دیده شد.

این موضوع نیز عامل سوق دهنده دیگری به سوی تحقیق حاضر بود.ودر این تحقیق، ما از انواع عصاره‌های آبی متانولی و اتانولی در هر دو گونه آرتمیزیا سیبری و آرتمیزیا سانتولینا،جهت انجام آزمایشات استفاده كردیم (56، 70).

بر اساس نتایج به دست آمده از آزمایشات ما گونه آرتمیزیا سیبری، اثر قابل توجه ضد انگل پارابرونما اسكریابینی در محیط آزمایشگاه نشان داد که این تاثیر قابل مقایسه با لوامیزول می‌باشد. در بین عصاره‌های آبی،متانولی و اتانولی گیاه درمنه گونه آرتمیزیاسیبری مؤثرترین عصاره در بین عصاره‌ها بود. بعد از عصاره اتانولی گیاه درمنه گونه آرتمیزیاسیبری، عصاره متانولی آن موثر بوده و عصاره آبی گونه آرتمیزیاسیبری كمترین اثر را در بین 3 توع عصاره این گونه داشت.

در مورد گونه آرتمیزیا سانتولینا،عصاره متانولی این گونه،مؤثرتر از عصاره آبی و اتانولی بود.و عصاره اتانولی آرتمیزیا سانتولینا هم،اثر ضد انگلی قویتری را نسبت به عصاره آبی همین گونه نشان داد.

اقبال و همکاران (2004)اثر ضد انگلی عصاره آبی و متانولی گیاه آرتمیزیا برویفولیا[28] را طی آزمایشات در محیط آزمایشگاهی و در بدن موجود زنده بر روی انگل همانکوس کونتورتوس بررسی کردند.

غلظت بكار رفته از هر دو نوع عصاره در محیط آزمایشگاه 25 میلی گرم به ازای هر میلی لیتر بوده است، آزمایشاتی كه در محیط آزمایشگاه انجام شدند،  موثر بودن هر دو عصاره آبی و متانولی گیاه مذكور را بر انگل همانكوس كونتورتوس نشان دادند. البته عصاره متانولی دارای اثر قویتری بود نسبت به عصاره آبی لازم به ذكر است كه تاثیر عصاره‌ها،از داروی لوامیزول كه به عنوان شاهد بكار رفته بود كمتر بوده است. به این ترتیب كه در همه موارد انگلها بعد از 6 ساعت کاملا مرده بودند اما در مورد عصاره‌ها، بعد 6 ساعت، اگر چه تعداد قابل توجهی از انگلها مرده بودند اما هنوزتعداد اندکی زنده باقی مانده بودند.

در آزمایشات ما نیز عصاره‌های متانولی واتانولی مؤثرتراز عصاره آبی نشان دادند وشاید با توجه به این دو نتیجه مشابه بتوان گفت ماده مؤثر در گیاه كه باعث ایجاد اثر ضد انگلی درآن می‌شود، توسط متانول واتانول بهتر استخراج می‌شود.

در آزمایشات اقبال و همكاران (2004) عصاره آبی گونه آرتمیزیا برویفولیا، در غلظت 25 میلی گرم به ازای هر میلی‌لیتر، پس از 6 ساعت باعث مرگ 30 درصد از انگلهاشده است و لوامیزول بكاررفته در آزمایش آنها پس از 6 ساعت، تمام انگلها را كشته. در آزمایشات ما نیز در مورد عصاره آبی گونه آرتمیزیا سیبری، پس از 6 ساعت، 30 درصد انگلها مرده بودند. ضمنا در آزمایش ما نیز لوامیزول پس از 6 ساعت، مرگ و میر 100 درصدی در انگلها ایجاد كرد. ضمن اینكه بیشترین غلظت لوامیزول در آزمایشات ما با غلظت لوامیزول بكاررفته در آزمایشات اقبال و همكاران (2004)برابر بوده است رمان ومقدار اثر عصاره‌های آبی آرتمیزیا سیبری در آزمایش ما وآرتمیزیا برویفولیا در آزمایش اقبال،مشابه هم می‌باشد. ودرمورد هر دودرزمانی كه لوامیزول باعث مرگ همه انگلها شده،این دو عصاره از 2 گونه آرتمیزیا باعث مرگ 30درصد از انگلها شدند. در مورد عصاره آبی آرتمیزیا سانتولینا،هم پس از6ساعت،باعث مرگ 30 درصدازانگلها شده اما با این تفاوت كه لوامیزول پس از3ساعت،همه انگلها رانابود كرده بنابراین در مقایسه با آرتمیزیا برویفولیا،اثر ضد انگلی ضعیف تری را نشان میدهد. در مورد عصاره متانولی آرتمیزیا برویفولیا،زمانی كه لوامیزول باعث مرگ همه انگلها شده بود. 80 درصد انگلها مرده بودند .و درمورد عصاره متانولی آرتمیزیا سیبری،در زمانی كه لوامیزول همه انگلها را كشته بود، عصاره متانولی 50 درصد از انگلها را از بین برده بود. بنابراین عصاره متانولی گیاه آرتمیزیا برویفولیا مؤثرتراز عصاره متانولی آرتمیزیا سیبری به نظر می‌رسد.

عصاره متانولی آرتمیزیا سانتولینا،در زمانی كه لوامیزول همه انگلها را كشته،تنهاباعث مرگ 10 درصد از انگلها شده است در نتیجه عصاره متانولی آرتمیزیا برویفولیا از عصاره متانولی آرتمیزیا سانتولینا هم مؤثرترو قویتر عمل كرده است . البته لازم به ذكر است كه این نتایج مربوط به غلظت 25 میلی گرم به ازای هر میلی لیتر عصاره‌ها هستند ودرغلظت‌های بالاتر،عصاره‌های ما نتایج در خور توجهی را نشان دادند. ضمناً در مورد عصاره آبی آرتمیزیا برویفولیا،انگلهای مرده پس از اینكه در PBS تازه قرار داده شدند مجدداً از خود حركاتی رانشان دادند حال آنكه در آزمایشات ما انگلها ی مرده پس از قرار گرفتن در PBS تازه و با حرارت بالاتر،هیچگونه حركتی از خود نشان ندادند. درخصوص مقایسه زنده ماندن انگل پارابرونما و همانكوس در محیط PBS،نتایج مشابهی مشاهده نشد. در آزمایشات ما،انگل پارابرونما، تا، 10ساعت بعد از شروع آزمایشات، درمحیط PBS،كاملاً دارای حركات واضح بود و حتی در مواردی كه بمدت 24 ساعت هم نگهداری می‌شدند،باز زنده می‌ماندند،اما در آزمایشات اقبال و همكارانش(2004)،تعدادی از انگلهای همونكوس بعداز 6 ساعت از شروع آزمایش،دچار فلجی و مرگ شده یودند و این حاكی از مقاومت بیشتر انگل پارابرونما در محیط آزمایشگاهی است.

ناخاره و گری(1991) اثر ضد انگلی عصاره آبی آرتمیزیا پالنزوال را بر روی انگلهای تنیاسولیوم، فریتیما پوستوما (كرم خاكی) و اسكاریس لومبریكویدس  بررسی كردند. داروی شاهد كه در اینجا  استفاده كردند پیپرازین فسفات [29] بوده است.

فهرست مطالب

فصل اول: مقدمه و هدف

مقدمه و هدف... 1

فصل دوم: كلیات و مروری بر منابع

كلیات و مروری بر منابع.. 4

گیاه شناسی گیاه درمنه (آرتمیزیا) 5

آرتمیزیا 6

1-2- اختصاصات پیوسته گلبرگان.. 6

1-1-2- راسته آسترال. 6

2-1-2- تیره كاسنی.. 6

1-2-1-2- اختصاصات دستگاه رویشی.. 7

3-2-1-2 - اختصاصات دستگاه زایشی.. 7

3-1-2- زیر تیره پرتو آساها (رادیه) 8

4-1-2- طایفه بابونه. 8

5-1-2- جنس درمنه (آرتمیزیا) 8

1-5-1-2- آرتمیزیا سیبری 9

1-1-5-1-2- اسامی مختلف گیاه. 9

2-5-1-2- گیاه آرتمیزیا سانتولینا 10

2-1-5-1-2 - مشخصات گیاه آرتمیزیا سیبری.. 10

3-1-5-2- انتشار در جهان.. 11

4-1-5-1-2- انتشار در ایران.. 11

5-1-5-1-2- نوع مناطق رویش... 12

6-1-5-1-2- خصوصیات مناسب درمنه دشتی جهت رشد در مناطق بیابانی.. 12

7-1-5-1-2- قسمتهای مورد استفاده گیاه و فصل رویش... 13

8-1-5-1-2- تركیبات مهم شیمیایی گیاه. 13

1-8-1-5-1-2- خواص آرتمیزین (آرتمیزینین) 14

2-8-1-5-1-2 - مكانیسم اثر آرتمیزنین.. 15

3-8-1-5-1-2 خواص تعدادی از متابولیت‌های ثانویه. 16

2-5-1-2 - كاربرد گیاه درمنه در طب سنتی.. 17

3-5-1-2– تحقیقات انجام گرفته روی برخی ازگونه‌های جنس آرتمیزیا 18

1-3-5-2-1 اثرات ضد انگلی گونه‌های مختلف درمنه. 19

2-3-5-1-2- اثر ضد میكروبی درمنه. 21

3-3-5-1-2- اثرات ضد قارچی درمنه. 21

4-3-5-1-2- سایر اثرات گونه‌های مختلف درمنه. 22

1-2- طبقه بندی انگل پارابرونام اسكریابینی.. 25

2-2- مشخصات راسته اسپیروریدا 25

3-2- مشخصات فوق خانواده اسپیروریده آ. 25

4-2- مشخصات جنس پا را برونما اسكریابینی.. 26

1-4-2-جنس نر. 26

2-4-2-جنس ماده. 26

3-4-2-محل زندگی.. 26

4-4-2-سیر تكاملی.. 26

5-4-2-تخم. 27

6-4-2-بیماریزایی.. 27

7-4-2-همه گیری شناسی انگل در ایران.. 27

8-4-2 همه‌گیری شناسی انگل درسایر نقاط دنیا 29

3-2 - لوامیزول.. 32

1-3-2- فرمول شیمیایی و مشخصات لوامیزول. 32

2-3-2- موارد كاربرد. 33

3-3-2- فارماكوكینتیك.. 34

4-3-2-فارماكودینامیك.. 35

5-3-2-عوارض جانبی.. 35

6-3-2-مسمومیت دارویی.. 35

7-3-2-تداخل دارویی.. 36

8-3-2-احتیاطات لازم. 36

9- 3-2-میزان درمانی دارو. 36

فصل سوم: مواد و روش كار

مواد و روش كار 37

1-3 مواد مورد استفاده. 38

1-1-3 – وسایل و دستگاه‌های مورد استفاده : 38

2-1-3 مواد شیمیایی مورد استفاده. 39

2-3- روش كار 39

1-2-3-تهیه عصاره. 39

1-1-2-3- انتخاب گیاهان مورد استفاده. 39

2-1-2-3- خشك كردن.. 39

3-1-2-3 آسیاب كردن و آماده‌سازی گیاه برای عصاره‌گیری.. 40

4-1-2-3- تهیه عصاره‌ گیاهی.. 40

5-1-2-3-آماده‌سازی عصاره‌های گیاهی با غلظتهای مختلف... 41

1-5-1-2-3- تهیه عصاره‌های آبی.. 41

2-5-2-3- تهیه عصاره متانولی.. 41

3-5-2-3- تهیه عصاره متانولی.. 41

4-5-2-3- تهیه لوامیزول. 41

2-2-3- تهیه انگلها 42

1-2-2-3 تهیه شیردان جهت جداسازی انگلها 42

2-2-2-3- جدا سازی انگلها 42

3-2-3- انجام آزمایشات.. 42

فصل چهارم: نتایج

1-4 نتایج حاصل از عصاره آبی گونه آرتمیزیا سیبری.............................................. 42

2-4 -نتایج حاصل از عصاره آبی آرتمیزیا سانتولیا 50

4-4-نتایج حاصل از عصاره متانولی آرتمیزیا سانتولینا 51

5-4-نتایج حاصل از عصاره اتانولی آرتمیزیا سیبری.. 52

6-4- نتایج حاصل از عصاره اتانولی آرتمیزیا سانتولیا 52

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث... 59

منابع فارسی.. 67

منابع لاتین.. 71

فهرست جداول

جدول 1-4 : نتایج آزمایش عصاره اتانولی آرتمیزیا سانتونیا............................................... 53

جدول 2- 4 نتایج آزمایش عصاره اتانولی آرتمیزیا سیبری................................................. 54

جدول 3-4 نتایج آزمایش عصاره متانولی آرتمیزیا سیبری.................................................. 55

جدول 4-4 نتایج آزمایش عصاره متانولی آرتمیزیا سانتولینا................................................ 56

جدول 5-4-نتایج آزمایش عصاره اتانولی آرتمیزیا سیبری................................................. 57

جدول 6-4- نتایج آزمایش عصاره اتانولی آرتمیزیا سانتولینا.............................................. 58